حجت الاسلام مرتضی کیوانی (کارشناس فقه): یکی از این تکالیف مالی که هر سال پس از پایان ماه مبارک رمضان واجب می شود، «زکات فطره» است که در این یادداشت از رویه قضایی آن به آن می پردازیم.
در روز عید، اگر کسی می خواهد نماز عید را بخواند، باید قبل از نماز عید، زکات خود را با احتیاط بپردازد.
سربازانی که در پادگان ها و مرزهای کشور به اسلام و کشور خدمت می کنند، نان آور حکومت محسوب نمی شوند و فطره آنها بر هرکسی که مثلاً پدرش باشد، واجب است. ولى اگر ولى نداشته باشند و فقير نباشند بر آنها واجب است و اگر فقير باشند فطره آنها بر کسى واجب نيست.
البته اگر سخت افزار یا پول به هر دلیلی از بین برود، مثلاً خراب شود یا توسط دزد گرفته شود، باید با چیز دیگری جایگزین شود.
اگر نوزادی قبل از غروب آفتاب در آخرین روز ماه مبارک رمضان به دنیا بیاید، زکات او بر عهده پدر است، اما اگر پدر نداشته باشد، باید زکات مادرش را بپردازد.
اگر ولی کسی زکات فطره او را نپردازد، به فرموده امام خمینی (ره) فطره بر او واجب نیست. (البته به گفته برخی از علما اگر فقیر نیست فطره خود را با احتیاط بپردازد).
زکات فطره هر نفر سه کیلو (یک صاع) گندم یا جو یا خرما یا برنج یا کشمش یا ذرت و مانند آن است.
فرقی نمی کند نان خور قد بلند باشد یا کوتاه، مسلمان باشد یا غیر مسلمان، عاقل باشد یا نباشد.
فطره بچه در شکم مادر
بچه ای که در شکم مادر است فطره ندارد، یعنی در واقع هیچ کس را نان آور نمی دانند.
زکات کسانی که سرپرست خود را از دست داده اند
برخی از علمای فعلی، مهمانی را که نزد صاحبخانه است، برای همان غذای نان خوار افطار نمی کنند و زکات او را بر خود واجب می دانند نه میزبان. با رضایت صاحب خانه وارد می شود و نان آور خانه او محسوب می شود، بر او (یعنی میزبان) واجب است.
اگر دختری قبل از غروب آفتاب، یعنی بعد از پایان دوران عقد نزد شوهرش برود، رسماً در خانه شوهر شروع به زندگی مشترک می کند. اما اگر بعد از غروب ماه مبارک رمضان نزد شوهرش برود، زکاتش بر پدر واجب است (ولی قبلی).
پس دادن زکات به فقیری که آن را صرف دارو یا پرداخت گناهانش می کند جایز نیست.
مقدار زکاتی که می توان به فقیر داد
فقیری که زکات می گیرد لازم نیست عادل باشد و زکات را می توان به فقیر بدکار نیز داد. (فاسق كسي است كه يك بار گناه كبيره كرده و توبه نكرده باشد و يا گناه صغيره را بيش از يك بار مرتكب شود ولي هنوز توبه نكرده باشد).
پرداخت زکات به مستها و کسانی که آشکارا مرتکب گناه می شوند
پرداخت زکات به مست یا کسی که آشکارا و در ملاء عام مرتکب گناه می شود (هر گناهی) صحیح نیست، هر چند زکات را در معصیت خرج نکند، چنانکه برخی از علما دادن زکات به کسی را صحیح نمی دانند. نماز نمی خواند
پرداخت زکات به کسی که آن را در گناه خرج کند
از آنجایی که زکات فطره یکی از عبادات مالی است، باید به قصد قرب الهی پرداخت شود.
مقدار زکات فطره
اگر هنگام غروب آفتاب به فقیری بدهکار باشد، می تواند زکات فطره خود را حساب کند.
موارد استفاده از زکات فطره
پس از پایان ماه مبارک رمضان یعنی شب عید سعید فطر، افرادی که دارای شرایط هستند باید زکاتی به نام زکات فطره را بپردازند که میزان و میزان استفاده از آن در زیر ذکر خواهد شد.
اما اگر مهمان بعد از غروب روز آخر ماه مبارک رمضان وارد خانه میزبان شود، زکات او بر عهده میزبان نیست.
ولى اگر کسى در این مدت زکات خود را نپردازد، باید هر چه زودتر آن را بدهد، ولى نیت و قضا نکند.
فطره مسافران، بیماران، سربازان و کارگران
این موارد عبارتند از 1. فقیر 2. فقیر یعنی کسانی که وضعیتشان حتی بدتر از فقرا است 3. مسافرانی که در راه گیر کرده اند و پولی برای بازگشت ندارند 4. بدهکارانی که نمی توانند بدهی خود را پرداخت کنند. محبت خدا به این معناست که در تمام کارهای خیر، منافع او به طور کلی به مسلمانان برسد، مانند ساختن و تعمیر مساجد، جاده ها، پل ها، مدارس، بیمارستان ها و غیره. که وظیفه جمع آوری زکات و دادن آن به نیازمندان را بر عهده دارند.
مستحب است انسان ابتدا زکات فطره را به خویشاوندان فقیر بدهد و اگر فقیر نیستند به همسایگان فقیر یا افراد عالم و نیکوکار و فقیر بدهد.
به گناهکاران زکات بدهید
زکات فطره آنقدر مهم است که اگر سرپرست خانواده بعد از غروب آفتاب بمیرد، فطره و نان آور خانه او از مال او پرداخت می شود. ولى اگر قبل از غروب آفتاب بميرد، فطره ميت يا نان آور او از مال او لازم نيست، ولى اگر ورثه فقير نباشند، فطره هر يك از آنها خود را تحميل مى كند.
قصد قربت در پرداخت زکات فطره
به گفته امام راحل و برخی مراجع معتبر، زکات فطره در هر هشت موردی که از زکات مال استفاده می شود قابل استفاده است. (لازم به ذکر است که زکات غیر از زکات فطره است و بر صاحبان گندم و جو و خرما و کشمش و گاو و گوسفند و شتر و طلا و طلا واجب است).
البته بهتر است به فقرای شیعه پرداخت شود.
درباره مهمانی که قبل از غروب عید فطر وارد خانه صاحب خانه می شود، نظرات مختلفی وجود دارد.
اگر بداند فقیری زکات را در راه گناه خرج می کند، نباید زکات را به او بدهد و اگر می داند باید دوباره به فقیر دیگری بدهد.
اگر کسي چند روز قبل از عيد فطر وارد خانه ميزبان شود (مثل مسافري که در خانه خويشاوندش مي ماند) و ميهمان او باشد و تا غروب آفتاب مهمان او بماند، به گفته همه علما نان آور خانه است. میزبان و فطره او وابسته به میزبان است.
فطره سادات و نه سادات
کارگرانی که از کارفرما یا پرستارانی که در بیمارستان ها کار می کنند و همه کسانی که شرایط مشابه دارند غذا دریافت می کنند، زکات آنها بر عهده کارفرما یا بیمارستان نیست زیرا غذا جزء حقوق آنها محسوب می شود.
فطره نوزاد و دختری که همین الان پیش شوهرش رفت
نان آور انسان همه کسانی هستند که از نظر اقتصادی و خوراکی به مال او وابسته اند، یعنی امور اقتصادی و خوراک آنها از مال او تأمین می شود.
نباید کمتر از زکات یک نفر یعنی کمتر از سه کیلو یا قیمت آن را به فقیر داد، مثلاً دو کیلو زکات به فقیر و یک کیلو به فقیر دیگر داده نشود. . از طرفی نباید بیش از یک سال هزینه به فقیر داد.
پرداخت زکات فطره به افراد غیر فقیر
کسى که نان آور دیگرى است، فطره خود را بر عهده ندارد، ولى اگر بدون اذن ولىّ بپردازد، ولى باید دوباره بدهد.
زکات فطره آنقدر مهم است که اگر سرپرست خانواده بعد از غروب آفتاب بمیرد، فطره و نان آور خانه او از اموال او پرداخت می شود.
انسان نمی تواند پول یا جنسیتی را که برای زکات گذاشته است با پول یا جنس دیگری عوض کند، بلکه باید همان را بپردازد.
اگر بعد از پرداخت فطره بفهمد که زکات گیرنده اصلاً فقیر نبوده است، اگر همان زکات باقی مانده باشد، می‌تواند آن را پس بگیرد و به فقیر بدهد، اما اگر زکات در آن مفقود یا مصرف شده باشد. دست آن شخص یا به هر دلیلی نباید آن را پس بگیرد. دوباره به فقرا زکات بدهید.
مبادله پول یا رابطه جنسی که برای زکات کنار گذاشته شده است
البته، بهتر است کالایی را انتخاب کنید که اکثر مردم آن منطقه یا شهر بیشتر از آن می خورند. (برخی از منابع تقلید ارزش صاع را بیش از سه کیلو می دانند که تقلید آنها باید به آن احترام بگذارند). شخص می تواند برای یکی از این اقلام به یک فرد فقیر کمک مالی کند.
وقت پرداخت زکات فطره است
اگر نان آورى در سفر باشد، ولىّ او بايد فطره او را بدهد، مگر اينكه چند روز در محل سفر مهمان كسى باشد كه نان آور او محسوب مى شود، در اين صورت فطره بر ميزبان واجب است.
بنابراین اگر کسی یک سال هزینه نداشته باشد ولی بیکار نباشد و ماهانه درآمد داشته باشد فقیر محسوب نمی شود، ولی کسی که یک سال هزینه دارایی برابر نداشته باشد و او نیز بیکار باشد فقیر محسوب می شود. اما بیکاری که برای سال بعد هزینه دارد فقیر محسوب می شود.
نان خور کیست؟
همان طور که گفته شد پرداخت زکات فطره بر فقیر واجب نیست و نیازمندان نیز باید زکات خود را به فقرا بپردازند، پس فقیر باید از نظر شرعی شناخته شود.
کسی که سید نیست نمی تواند فطره یا نان آور خود را به سید بدهد.
